1979: Y Daith i Singapôr
Gari Williams a'i Gwmni ym 1979
Roedd y daith i Singapôr yn brofiad anhygoel. Dau hen ffrind i'r brodyr oedd y trefnwyr, dwy chwaer o'r Rhyl, Heulwen a Lowri. Gŵr Lowri, Barrie, oedd cynrychiolydd De-ddwyrain Asia o’r cwmni fferyllol, “The Wellcome Foundation”, ac yn ystod haf 1978, daeth y pedwarawd: Lowri, Barrie, Heulwen a’i gŵr, Arthur, i’n gweld yn perfformio yn Gwersyll Gwyliau "Y Giat Aur" yn Nhowyn, Abergele. Ar ôl y sioe cawsom sgwrs gyda Barrie a Lowri. Soniodd Barrie y byddai’n falch iawn o’n gwahodd i Singapôr i ddiddanu y Cymdeithas Dewi Sant ar Ddydd Gŵyl Dewi, 1979. Erbyn hyn, roedd nifer o alltudion Cymreig oedd yn ymweld â ni wedi ein gwahodd i berfformio yng Nghymdeithasau Dewi Sant ar draws y byd, felly ni wnaethom gymryd cynnig Barrie o ddifri. Fodd bynnag, yn hwyr ym mis Tachwedd, tra oeddem yn ymarfer y panto, cafodd Emyr alwad ffôn gan Barrie i ddweud ei fod wedi trefnu’r daith. Roedd y tocynnau hedfan wedi'u harchebu, ac roedd y nosweithiau wedi'u cadarnhau. Y noson cyn Dydd Gŵyl Dewi yn Singapore a noson yr ŵyl ei hun, yn y Royal Lake Club yn Kuala Lumpur, Malaysia.
Felly, am ugain munud i ddau, prynhawn Sul, Chwefror, y 25ain, yn ngorsaf reilffordd Cyffordd Llandudno, daliasom y trên i Lundain, gan gyrraedd am ddeg munud wedi chwech. Roedd yr awyren yn gadael Heathrow am chwarter i naw yr hwyr, felly roedd gennym dros ddwy awr i gyrraedd y maes awyr.
Bu'r daith yn un hir trwy'r nos, ond heb unrhyw ddigwyddiad. Erbyn hanner awr wedi un ar ddeg, roedden ni wedi cyrraedd Bahrain, lle bu'n rhaid i'r awyren stopio am danwydd. Ymlaen wedyn i Singapôr, lle cyrhaeddon ni am 7 o’r gloch ar nos Lun, y 26ain o Chwefror. Fel tri Chymro nad oedd erioed wedi teithio mor bell o’r blaen, roedd Singapôr yn sioc gorfforol a diwylliannol i’r tri ohonom! Yn gorfforol, dwi’n cofio, wrth i ni adael yr awyren fe sylwodd Elwyn ar y gwres roedd yn teimlo o injans jet yr awyren. Erbyn i ni gyrraedd terfynfa'r maes awyr, roedden ni'n dal i allu teimlo'r gwres o beiriannau'r awyren, ond wrth gwrs nid y peiriannau jet oedd yn achosi'r gwres, mae Singapôr yn agos iawn at y cyhydedd ac roedd y tymheredd yn mesur 35 gradd! Rhedodd y jôc honno drwy gydol ein hamser yn Singapôr. “Mae’n anhygoel eich bod chi’n dal i allu teimlo gwres yr injans hynny, Elwyn”.
Dim ond dau berfformiad oedd ganddom ni yn y dwyrain pell, un noson yn Singapore, ar Noswyl Dewi Sant, yn y "Tanglin Club", ac un yn Kuala Lumpur ar y diwrnod ei hun, yn y "Royal Lake Club". Mae'r ddau yn sefydliadau hanesyddol a sefydlwyd yn ôl yn y 19eg ganrif gan y Prydeinwyr, a oedd yn llywodraethu'r diriogaeth ar y pryd. Mae Malaysia a Singapôr bellach yn weriniaethau annibynnol ac mae’r ddau glwb yn agored i bawb sy’n gallu fforddio’r tanysgrifiad blynyddol. Roedd y ddau glwb yn foethus gan adlewyrchu'r cyfoeth eu haelodau.
Felly, ar fore dydd Mawrth, y 27ain o Chwefror, ein blaenoriaeth oedd gwneud yn siŵr fod system sain y Clwb Tanglin yn gweithio’n iawn a hefyd gwneud yn siŵr fod y piano mewn tiwn. Doedd hi ddim yn bosib i ni gymryd ein gêr ein hunain yr holl ffordd ar draws y byd wrth gwrs, felly roedd rhaid dibynnu ar gêr y clybiau. Roedd Barrie wedi trefnu i ni gael mynediad i’r clwb am 3 o’r gloch y prynhawn.
"Sound Check", yw'r term a ddefnyddir yn y diwydiant ac mae technegwyr sain a goleuo fel arfer yn bresennol i gydbwyso'r sain a chanolbwyntio'r goleuadau Yn anffodus, dim ond y dyn sain oedd wedi troi i fyny! Ni allem felly wneud dim ond gobeithio y byddai'r dyn goleuo'n troi i fyny'r noson ganlynol!
Fel y soniais pan gyrhaeddom Singapore, roedd y profiad yn sioc ddiwylliannol a chorfforol. Ar yr ochr gorfforol, y peth mwyaf y bu'n rhaid i ni ddod i arfer ag ef oedd y tymheredd a'r lleithder. Roedd y tri ohonom yn ei chael hi'n anodd cysgu gyda'r tymheredd drwy'r amser yn agos at 40 gradd. A dweud y gwir, roedd Emyr yn dioddef yn waeth nag Elwyn a minnau, mae’n rhaid ei fod wedi bod yn datblygu annwyd cyn inni adael y Deyrnas Unedig. Ar ôl tridiau yng ngwres Singapôr roedd ei lais yn swnio'n gryglyd. Fe benderfynon ni ddod o hyd i fferyllydd ar unwaith. Gan ein bod yn aros gyda Barrie a Lowri, cynigiodd Barrie roi lifft i Emyr lawr i ganol y ddinas. Mae Singapore yn ynys weddol fach ond fel canolfan siopa, mae'n anhygoel. Rhagnodwyd y feddyginiaeth briodol a dechreuodd Emyr deimlo'n well.
Am hanner awr wedi saith y noson honno cyrhaeddom y clwb a chwrdd â'r technegydd Sain a'r Peiriannydd Goleuo. Buom yn egluro fformat yr act, yn cydbwyso lefelau’r piano, y gitâr fas a meicroffon lleisiol Emyr ac roedd popeth yn iawn, felly doedd dim mwy i ni wneud ond mwynhau’r swper. Roedd aelodau Cymdeithas Dewi Sant nid yn unig yn Gymry; roeddech yn gymwys os oedd gennych unrhyw fath o gysylltiad â Chymru. Er enghraifft, roedd un aelod o’r gymdeithas, a oedd yn aelod o lywodraeth Singapôr wedi ennill gradd anrhydedd ym Mhrifysgol Aberystwyth, felly daeth yn aelod.
Ar ôl y swper, aeth Barrie, sef y Toastfeistr, ymlaen i arwain y “Toasts”. Yn gyntaf, cynigiodd y Llywydd, "Tost i Dewi Sant" ac i ddilyn cafwyd sawl " llwnc destun " i fawrion a da Singapor. Yn ystod y cyfnod hwn, cawsom arwydd gan Barrie i ddechrau paratoi ar gyfer ein cyfraniad i’r achlysur. Yn llechwraidd, gadawsom y bwrdd cinio a mynd gefn llwyfan i baratoi. Yn sydyn, dyma lais awdurdodol yn ein cyflwyno, “Felly dyma nhw, yn syth o’u sioeau sydd wedi gwerthu pob tocyn yn Efrog Newydd, Paris a Llannerchymedd, gadewch i ni roi croeso cynnes i Gari Williams a’i Gwmni!”
Roedd y perfformiad yn llwyddiant, roedd Emyr wedi anghofio ei anwyd ac wedi rhoi cant y cant i'r gynulleidfa. Roedd y noson yn un bythgofiadwy. Nawr, yr unig beth i boeni amdano oedd y cabaret nesaf ar Ddydd Gŵyl Dewi yn Kuala Lumpur.
Y bore wedyn, cyn i ni fynd i’r maes awyr i hedfan i Kuala Lumpur, roedd gennym ni un galwad i’w gwneud i Ysgol Gynradd Raeburn Park. Ysgol Saesneg i blant yr alltudion Prydeinig oedd yn gweithio yn Singapôr. Gan ei bod hi’n Ddydd Gŵyl Dewi, syniad Barrie oedd cyflwyno’r plant i’r Gymraeg a Gŵyl Ddewi. Rhoddodd hyn gyfle i Emyr ail-greu ei drefn cyfranogiad cynulleidfa pantomeim. Mwynhaodd y plant a’r staff y profiad. Aeth y bore heibio’n gyflym ac am hanner dydd roedd rhaid ffarwelio cyn mynd i’r maes awyr.
Taith o ddim ond tri chwarter awr oedd hi i Kuala Lumpur, cyrhaeddon ni toc wedi 2 o’r gloch y pnawn. Ac yn syth bin aethon ni i'r "Royal Lake Club", i wneud yr ail "Sound Check" ac yna i'n llety am y penwythnos.
Roedd y llety wedi ei drefnu gan Lywydd Cymdeithas Dewi Sant ym Malaysia. Gary Harnett. Arhosodd Elwyn gyda Gary a’i wraig. Ond i Emyr a minnau, roedd llety arall wedi ei drefnu. Ar ôl taith o ryw ugain munud, cyrhaeddon ni gatiau electronig fawr. Agorodd y gyrrwr ffenestr y car a siarad i mewn i gril, agorodd y gatiau a chawsom ein gyrru i fyny at y tŷ. Roedd yn dŷ modern mawr gyda nodweddion clasurol. "Pwy sy'n byw mewn tŷ fel hwn?" meddai Emyr. Cawsom yr ateb yn iawn ar ôl i’r perchennog agor y drws ffrynt, roedd yn ddyn yn ei dridegau ac roedd yn gwisgo siwt a thei ‘Armani’. "Croeso i Malaysia, byddaf yn dangos eich ystafell wely i chi, dilynwch fi". Aethom i fyny'r grisiau ac i mewn i'r ystafell enfawr oedd yn cynnwys dau wely, ystafell ymolchi gyda chawod ddigon mawr i dîm pêl-droed. "Dyma eich cartref tra bod chi ym Malaysia. Byddaf yn dangos i chi ble i ddod o hyd i'r gegin ac os oes angen unrhyw beth dim ond i chi canu'r gloch er mwy cysylltu gyda’r “Hogyn Tŷ". Yna gwasgodd y botwm oedd ar y wal ger un o'r ffenestri, ac ymddangosodd bachgen tua un ar bymtheg. "Nid yw'n gallu siarad Saesneg ond rwy'n siŵr na fydd gennych unrhyw broblemau", meddai ein gwesteiwr.
Diolchwyd iddo ac aethom ni’n ôl i'r car er mwyn cyrraedd y clwb mewn digon o amser i osod y gêr yn ôl yr angen. Yn ystod y daith buom yn trafod ein profiad diweddar ac yn sylweddoli nad oedd gennym unrhyw syniad pwy oedd perchennog ein llety. Cyrhaeddom y clwb a chwrdd ag Elwyn a Barrie. Y peth cyntaf gofynnodd Emyr i Barrie oedd "Gyda phwy ydyn ni'n aros?" “Mae’n ddyn pwysig iawn, mae’n frawd iau i Frenin Malaysia, Y “Yang di-Pertuan Agong VI Yahya Petra”. Mae'n ddyn busnes llwyddiannus iawn; mae'n delio ar y farchnad stoc ac mae'n byw ar ei ben ei hun yn y plasty mawr hwnnw.” “Arglwydd mawr, tywysog y goron!” meddai Em.
Cyn swper roedd ‘na sesiwn, "Diodydd Croeso", lle cawsom gyfle i gwrdd ag aelodau'r gymdeithas. Yn yr un modd ag aelodau'r gymdeithas yn Singapôr. Ar ôl y "Croeso", clywsom cloch yn canu a llais yn gorchymyn i ni gymryd ein seddau ar gyfer cinio. Roedd y cinio yn fendigedig, y cwrs cyntaf oedd Cawl Cennin Cymreig, y prif gwrs oedd Cig Oen Cymreig a Phwdin Bara Menyn i ddilyn. Yn yr un ffordd a'r noson yn Singapore, ar ôl swper, cododd y Toastfeistr (Barrie eto) i gyflwyno'r "toasts". Roedd y cyntaf ar gyfer Brenin Malaysia, yr ail ar gyfer Ei Mawrhydi y Frenhines, yna Tywysog Cymru, Dewi Sant, ac yn olaf, ein Gwesteion. Roedd yr ymateb yn nwylo Datuk Dr. Arshad Ayub, Ysgrifennydd Cyffredinol, y Weinyddiaeth Amaeth. Unwaith eto, yn ystod yr areithiau cawsom y signal gan Barrie i symud yn dawel i gefn y llwyfan i baratoi ar gyfer ein perfformiad. Yn sydyn fe aeth y goleuadau i lawr a dywedodd llais Barrie: “Boneddigion a Boneddigesau, yn syth o’u taith gwerthodd pob tocyn ac ati...
Unwaith eto, roedd Emyr ar ei orau gyda’r gynulleidfa yn arbennig yn mwynhau ei ryngweithiad digymell. Roedd y ddwy noson wedi bod yn brofiad gwerthfawr i ni fel act gomedi yn perfformio mor bell oddi cartref i gynulleidfa Saesneg yn bennaf. Ond y foment yr oeddem ni i gyd yn ei gofio oedd ein cân gloi, "We'll Keep a Welcome", ac roeddwn i gyd, am y tro cyntaf, yn ei chael yn anodd i ganu oherwydd y geiriau llawn emosiwn. Heddiw, dros ddeugain mlynedd ar ôl yr achlysur, mae clywed y gân yn mynd â fi’n syth yn ôl i’r noson honno yn Kuala Lumpur.
Criw Singapore: Dilwyn, Heulwen, Gari, Lowri, Barrie ac Elwyn.
Buom yn y Dwyrain Pell am bythefnos, tan yr unfed ar ddeg o Fawrth a chawsom ein trin fel tywysogion am y deg diwrnod gan ein noddwyr, Barrie a Lowri John, a Gary a Dee Harnett. Roedd Mercedes-Benz ar gael i ni bob dydd ac roedden ni’n cael ymweld â sawl atyniad, i enwi dim ond dau: Gwesty’r Raffles ac Ynys Hantu. Roedd yn agoriad llygad i’r tri ohonom. Roedd ymweld â diwylliant a oedd yn dieithr a newydd i ni, yn brofiad na ddylid byth ei anghofio. Diolch yn fawr unwaith eto i Barrie, Lowri, Gary a Dee. Am 8-15 nos Lun, Mawrth 11eg, fe wnaethon ni hedfan allan o Singapore ac ar ôl dau stop tanwydd yn Bahrain ac Amsterdam, cyrhaeddon ni yn ôl yn Llundain am 9-45 y bore wedyn.
Ym Mhennod 4, mae dawn Emyr fel actor yn cael ei gydnabod gan BBC Cymru ac mae Gari Williams a’i Gwmni yn cael eu bwcio ar gyfer tymor yr haf yn y Pier Pafiliwn yn Llandudno.
